Hyrje në TIK |
|
Teknologjia e informacionit: është aplikimi i kompjuterëve dhe pajisjeve të telekomunikacionit për të ruajtur, marrë, transmetuar dhe manipuluar të dhënat.
E dhëna dhe Informata
E dhënë është çfardolloj shkronje, numri apo simboli apo kombinim shkronjash, numrash dhe simbolesh pa ndonjë domethënje të veçantë.
Informata paraqet një bashkësi të të dhënave, kuptimeve ose shenjave të cilat pranuesit ia zvogëlojnë ose ia eliminojnë papritshmërinë dhe pacaktueshmërinë dhe e cila mundëson veprimin duke bërë zgjedhjen më optimale nga ngjarjet e mundshme me qëllim të ngritjes së kapacitetit të njohurive njerëzore për ngjarjen e zgjedhur.
Kuptimi Themelore i Informatikes
Informatika eshte diciplina me e re shkencore qe mirret me perpunimin automatik te informatave.
Fjala Informatikë rrjell nga gjuha frenge L'INFORMATION dhe L'AUTOMATIQUE qe dmth perpunim automatik i informatave.
Eshte perdorur per here te pare ne France, ne vitin 1960, ndersa me vone u perdor edhe nga venda tjera te Europes.
Me perpunimin automatik te informatave kuptohet:
•MBLEDHJA
•PERPUNIMI
•RUAJTJA
•SHFRYTEZIMI
•TRANSMETIMI I TYRE
E dhëna dhe Informata
E dhënë është çfardolloj shkronje, numri apo simboli apo kombinim shkronjash, numrash dhe simbolesh pa ndonjë domethënje të veçantë.
Informata paraqet një bashkësi të të dhënave, kuptimeve ose shenjave të cilat pranuesit ia zvogëlojnë ose ia eliminojnë papritshmërinë dhe pacaktueshmërinë dhe e cila mundëson veprimin duke bërë zgjedhjen më optimale nga ngjarjet e mundshme me qëllim të ngritjes së kapacitetit të njohurive njerëzore për ngjarjen e zgjedhur.
Kuptimi Themelore i Informatikes
Informatika eshte diciplina me e re shkencore qe mirret me perpunimin automatik te informatave.
Fjala Informatikë rrjell nga gjuha frenge L'INFORMATION dhe L'AUTOMATIQUE qe dmth perpunim automatik i informatave.
Eshte perdorur per here te pare ne France, ne vitin 1960, ndersa me vone u perdor edhe nga venda tjera te Europes.
Me perpunimin automatik te informatave kuptohet:
•MBLEDHJA
•PERPUNIMI
•RUAJTJA
•SHFRYTEZIMI
•TRANSMETIMI I TYRE
Interneti
•Internet nga anglishtja ( Interconnected Networks)
•Në gjuhën shqipe: Rrjetat e ndërlidhura ose Rrjeti i rrjetave. Këto rrjeta komuninojnë njëri me tjetri duke zbatuar disa rregulla standarde për shkëmbim të të dhënave, këto regulla quhen protokolle
•Protokollet lejojnë dhe sigurojnë që shumë kompjuterë dhe shumë rrjete të komunikojnë së bashku.
•Interneti është komunikim ndërmjet shumë rrjetave.
•Në gjuhën shqipe: Rrjetat e ndërlidhura ose Rrjeti i rrjetave. Këto rrjeta komuninojnë njëri me tjetri duke zbatuar disa rregulla standarde për shkëmbim të të dhënave, këto regulla quhen protokolle
•Protokollet lejojnë dhe sigurojnë që shumë kompjuterë dhe shumë rrjete të komunikojnë së bashku.
•Interneti është komunikim ndërmjet shumë rrjetave.
Struktura e internetit
•Shumë rrjete lidhen nëpërmjet internetit dhë shkëmbejnë lirisht informacione midis tyre.
•Lidhja mes tyre bëhet në mënyrë hierarkike nëpërmjet paisjeve siç janë switch dhe router dhe së bashku me serverat përbëjnë atë që quhet shtylla e internetit (Backbone)
•Lidhja mes tyre bëhet në mënyrë hierarkike nëpërmjet paisjeve siç janë switch dhe router dhe së bashku me serverat përbëjnë atë që quhet shtylla e internetit (Backbone)
•Hub-et - janë pajisje që kalojnë çdo gjë të marrë në një lidhje me të gjitha lidhjet e tjera.
•Switch-at - janë pajisje gjysmë inteligjente që mësojnë se cilat pajisje janë në se cilën lidhje.
•Switch-at - janë pajisje gjysmë inteligjente që mësojnë se cilat pajisje janë në se cilën lidhje.
•Router është një kompjuter, software-i dhe hardware-i i cili modelohet për t'ju përshtatur detyrës së rrugëzimit dhe dërgimit të informacionit në destinacion.
Kanalet e komunikimit
Kanalet e komunikimi kabllor realizojne transmetimin e te dhenave permes nje teli
1.Komunikimi Kabllor 2.Komunikimi jokabllor Kanalet e komunikimit kabllor Llojet: •Kablloja koaksiale •Kabllo e çiftezuar •STP •UTP •Kablloja me fiber optik Kablloja koaksiale •Eshte e perber prej teli te bakrit te mbeshtjelle me material izolues, i cili e mbron ate nga ndikime e jashtme. •Eshte nder kabllot me te lira dhe perdoret per transmetim televiziv kabllor. •Eshte i pershtatshem per transmetimin e sinjalit me fuqi te ulet ne nje distance te vogel, zakonishte eshte perdorur ne rrjetet e vogla televizive kabllore. •Gjeresia e brezit te transmetimit eshte 10 Mbps. |
Kablloja e çiftezuar (Twistet pair cable)
•Përbëhen nga çiftet telash të izoluar në mënyre të pavarur, të përdredhura rreth njëri tjetrit. Përdredhja eliminon bllokimin e sinjalit si dhe burimin e ndikimeve tjera të jashtme
•Janë përdorur në rrejete e telefonisë fiske
•Meqenëse është më pakë i kushtueshëm përdoret edhe në rrjetet LAN. Shumë nga rrjetet e përdorin këtë kabllo megjithëse në distance të mëdha nuk garanton integritet të të dhënave
•Ekzistojnë dy lloje labllosh të çiftëzuara:
* STP
*UTP
•Janë përdorur në rrejete e telefonisë fiske
•Meqenëse është më pakë i kushtueshëm përdoret edhe në rrjetet LAN. Shumë nga rrjetet e përdorin këtë kabllo megjithëse në distance të mëdha nuk garanton integritet të të dhënave
•Ekzistojnë dy lloje labllosh të çiftëzuara:
* STP
*UTP
STP (Shielded Twisted Pair)
•Përpëhet nga 8 tela të përdredhur në 4 çifte, të cilët janë të izoluar nga njëri tjetri dhe dallohen nga ngjyra e mbështjellësit.
•Minimizon ndikimet elektrike, inteferencat elektromagnetike dhe ato radiofonike.
•Gjatësia maksimale e transmetimit të tij është 100 metra , ndërsa gjërësia e brezit të transmetimit është 10-100 Mbps.
•Minimizon ndikimet elektrike, inteferencat elektromagnetike dhe ato radiofonike.
•Gjatësia maksimale e transmetimit të tij është 100 metra , ndërsa gjërësia e brezit të transmetimit është 10-100 Mbps.
UTP (Unshielded Twisted Pair)
•Është e ngjashme me kabllon STP, por çiftet (4) nuk janë të izoluar. Janë të mbështjellur vetëm nga një mbështjellës për të gjithë telat.
•Gjatësia e transmetimit është 100 m dhe Gjërësia e brezit 10-100 Mbps.
•Gjatësia e transmetimit është 100 m dhe Gjërësia e brezit 10-100 Mbps.
Biti dhe Bajti (Sasia e informacionit)
•Bit (e përbërë nga fjalët angleze binary = binar dhe digit = shifer) është fjalë shkencore që përdoret në Informatikë por tanimë edhe në gjuhën e përditshme shqipe
•
•Në informatikë bit quhet shifër binare, qoftë ai në gjendjen 1 apo 0 dhe është njëkohësisht edhe njesia më e vogël për matjen e informacionit gjegjësisht të të dhënës.
•
•Ç´do e dhënë apo dokument, që ëshë i memoruar në Kompjuter, është i shprehur në form të 1-shave dhe 0-ve. Me kombinimin e ketyre dy numrave mund të shprehen informacione të ndryshme si psh. shkronja "A" =01000001
Procesorët e parë, 8086, kanë mundur përnjëherit t’i përpunoj informatat prej 8 bitësh prandaj madhësia e kujtesës prej 8 bit është marrë si njësi thmelore e kujtesës dhe është quajtur bajt.
Sot ekzistojnë procesorë, që në një takt mund t’i përpunojnë informatat
•16 bit dhe quhen 16 bitëshe (80286)
•32 bitëshe (80386 dhe 80486),
•64 bit që quhen 64 bitëshe (pentium ose 80586).
•
•Në informatikë bit quhet shifër binare, qoftë ai në gjendjen 1 apo 0 dhe është njëkohësisht edhe njesia më e vogël për matjen e informacionit gjegjësisht të të dhënës.
•
•Ç´do e dhënë apo dokument, që ëshë i memoruar në Kompjuter, është i shprehur në form të 1-shave dhe 0-ve. Me kombinimin e ketyre dy numrave mund të shprehen informacione të ndryshme si psh. shkronja "A" =01000001
Procesorët e parë, 8086, kanë mundur përnjëherit t’i përpunoj informatat prej 8 bitësh prandaj madhësia e kujtesës prej 8 bit është marrë si njësi thmelore e kujtesës dhe është quajtur bajt.
Sot ekzistojnë procesorë, që në një takt mund t’i përpunojnë informatat
•16 bit dhe quhen 16 bitëshe (80286)
•32 bitëshe (80386 dhe 80486),
•64 bit që quhen 64 bitëshe (pentium ose 80586).
Mbrojtja dhe siguria e të dhënave
Sulmet mund të jenë:
1.Sulme fizike
•Vjedhja, dëmtimi apo shkatërrimi i pajisjeve kompjuterike
2.Sulme në të dhëna
•Fshirja, korruptimi, ndalimi i qasjes, qasja e paautorizuar apo vjedhja e informacioneve
Kërcënimet potenciale:
•Kërcënimet e brendshme
Përdoruesit e brendshëm (të punësuarit) mund të shkaktojnë kërcenim të qëllimshëm apo aksidental .
•
• Kërcënimet e jashtme
Përdoruesit nga jashtë mund të sulmojnë në mënyrë të strukturuar apo jo të strukturuar (fjalëkalimet apo skriptat)
Llojet e backup-eve
1. Local backup – ruajtja e të dhënave bëhet lokalisht në hard diskun e kompjuterit ose në një pajisje të jashtme, si: hard disk, USB drive, CD, DVD etj.
2. Internet backup – ruajtja e të dhënave bëhet në një server diku në internet (cloud).
Ajo që ne duhet të zgjedhim varet nga disa faktorë, ndër të cilët po përmendim: siguria, koha dhe çmimi. Të dyja mënyrat e sipërpërmendura kanë avantazhet dhe disavantazhet e tyre.
Viruset kompjuterik
Virus është fjalë e përgjithshme për programe keqbërëse që janë të aftë të infektojnë kompjuterët dhe të hpërndahen vetvetiu.
Viruse nuk lindin vetvetiu por programohen nga specialistët e kompjuterëve për të kryer funksione të ndryshme.
•Viruset shpërndahen me të gjitha mënyrat që shpërndahen edhe skedarët e tjerë.
•Ata mund të shkarkohen nga interneti, mund të jenë bashkëngjitur në email, mund të hyjnë nga kompjuterët e tjerë, nga disketat, CD, etj.
•Disa viruse përhapen vetvetiu duke shfrytëzuar dobësi të sistemit operativ (windows, Linux, Mac, etj.), por shumica e tyre merren në kompjuter nga vetë përdoruesi.
•Rruga më e shpejtë e përhapjes së viruseve kompjuterik është ajo e internetit.
Si lindi virusi i pare kompjuterik
Në fillim të viteve të 60 kërkuesit e laboratorit Bell krijojnë një lojë ku dy programe kanë për mision ta shkatrojn njëri tjetrin.Këta dy programe kishin aftësi që të vetë shumëzoheshin dhe këtu pra u venë bazat e virusit. Termin virus i pari e përdor profesori amerikan Fred Cohen për të përshkruar programet që kanë mundësi të riprodhohen dhe të shpërndahen përmes rrjetit informatikë.
Sulmet mund të jenë:
1.Sulme fizike
•Vjedhja, dëmtimi apo shkatërrimi i pajisjeve kompjuterike
2.Sulme në të dhëna
•Fshirja, korruptimi, ndalimi i qasjes, qasja e paautorizuar apo vjedhja e informacioneve
Kërcënimet potenciale:
•Kërcënimet e brendshme
Përdoruesit e brendshëm (të punësuarit) mund të shkaktojnë kërcenim të qëllimshëm apo aksidental .
•
• Kërcënimet e jashtme
Përdoruesit nga jashtë mund të sulmojnë në mënyrë të strukturuar apo jo të strukturuar (fjalëkalimet apo skriptat)
Llojet e backup-eve
1. Local backup – ruajtja e të dhënave bëhet lokalisht në hard diskun e kompjuterit ose në një pajisje të jashtme, si: hard disk, USB drive, CD, DVD etj.
2. Internet backup – ruajtja e të dhënave bëhet në një server diku në internet (cloud).
Ajo që ne duhet të zgjedhim varet nga disa faktorë, ndër të cilët po përmendim: siguria, koha dhe çmimi. Të dyja mënyrat e sipërpërmendura kanë avantazhet dhe disavantazhet e tyre.
Viruset kompjuterik
Virus është fjalë e përgjithshme për programe keqbërëse që janë të aftë të infektojnë kompjuterët dhe të hpërndahen vetvetiu.
Viruse nuk lindin vetvetiu por programohen nga specialistët e kompjuterëve për të kryer funksione të ndryshme.
•Viruset shpërndahen me të gjitha mënyrat që shpërndahen edhe skedarët e tjerë.
•Ata mund të shkarkohen nga interneti, mund të jenë bashkëngjitur në email, mund të hyjnë nga kompjuterët e tjerë, nga disketat, CD, etj.
•Disa viruse përhapen vetvetiu duke shfrytëzuar dobësi të sistemit operativ (windows, Linux, Mac, etj.), por shumica e tyre merren në kompjuter nga vetë përdoruesi.
•Rruga më e shpejtë e përhapjes së viruseve kompjuterik është ajo e internetit.
Si lindi virusi i pare kompjuterik
Në fillim të viteve të 60 kërkuesit e laboratorit Bell krijojnë një lojë ku dy programe kanë për mision ta shkatrojn njëri tjetrin.Këta dy programe kishin aftësi që të vetë shumëzoheshin dhe këtu pra u venë bazat e virusit. Termin virus i pari e përdor profesori amerikan Fred Cohen për të përshkruar programet që kanë mundësi të riprodhohen dhe të shpërndahen përmes rrjetit informatikë.